السلام علیک یا بنت رسول الله
*********
علاوه بر روایات فراوانی که از پیشوایان معصوم پیرامون
فضیلت زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام رسیده، هنگامی که یکی از محدثان
برجسته قم،به نام «سعدبنسعد» به محضر مقدّس امام رضا علیهالسلام شرفیاب
میشود، امام هشتم خطاب به ایشان میفرماید:«یاسعدُ عندکمُ لنا قَبْرٌ» «ای
سعد!از ما در نزد شما قبری هست.» سعد میگوید:«فدایت شوم،آیا قبر فاطمه
دختر (موسیبن جعفر) علیهالسلام را میفرمایید؟» میفرماید:«نَعَم، مَنْ
زارَها عارفاً بِحَقِّهافَلَهُ الجَنَّةُ»، «آری، هرکس او رازیارت کند، در
حالی که به حق او عارف باشد، بهشت از آن اوست.»(1)
در این حدیث تعبیر
«عارِفاً بحَقِّها» بسیار تعبیر بلندی است که فقط درلسان حجج الهی چنین
تعبیری به کار میرود. امام صادق علیهالسلام در این رابطه میفرماید:
«مَنْ
زارَها وَجَبَتْ لَهُ الجَنّةُ»، «هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب
گردد.»(2) و در حدیث دیگری آمده است: «اِنَّ زِیارتَها تُعادِلُ
الجَنَّةَ»، «زیارت او همسنگ بهشت است.»(3)
زیارت مأثور
یکی
از ویژگیهای حضرت معصومه علیهاالسلام ، ورود زیارتنامه مأثور از معصوم
علیهالسلام است، که بعد از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام او تنها بانوی
بزرگواری است که زیارت مأثور دارد.
بانوان برجستهای چون:آمنه بنت
وهب، فاطمه بنت اسد، خدیجه بنت خویلد، فاطمه امّ البنین ، زینب کبری، حکیمه
خاتون و نرجس خاتون که هیچ شک و تردیدی در مقام بلند و جایگاه رفیع آنها
نیست، هیچکدام زیارت مأثور ندارند. واین، نشانگر مقام بسیار والای این مهین
بانوی اسلام در میان مخدّرات اهلبیت عصمت و طهارت، میباشد.
سند زیارت
زیارتنامه
معروف حضرت معصومه علیهاالسلام را علاّمه مجلسی قدسسره در دائرة المعارف
بزرگ خود «بحارالأنوار» این گونه نقل فرموده است:
در برخی از کتب
زیارات دیدم که «علیبن ابراهیم» از پدرش(ابراهیم بن هاشم) از سعد(بن سعد
احوص) از حضرت علیبن موسیالرّضا علیهالسلام روایت کرده که فرمود:«یا
سعدُ عندکُمْ لَنا قَبْرٌ» «ای سعد! در نزد شما از ما قبری هست.» سعد می
گوید: عرض کردم :«فدایت گردم،آیا قبر فاطمه دختر موسی(بن جعفر) علیهالسلام
را میفرمایید؟» فرمود: «آری ، هر کس او را زیارت کند در حالی که عارف به
حقّ او باشد ، بهشت از آن اوست . پس هر گاه به کنار قبر او آمدی، در نزدیک
سر او بایست و 34 مرتبه «اللّهاکبر» و 33 مرتبه «سبحان اللّه» و 33 مرتبه
«الحمدللّه» بگو ، سپس بگو: «السلام علی آدم صفوةاللّه، السلام علی نوحٍ
نبیِّ اللّه...(4)
علاّمه مجلسی علاوه بر «بحارالأنوار» در کتاب
ارزشمند: «تحفةالزّائر» نیز این حدیث شریف را از امام رضا علیهالسلام به
همین تعبیرنقل کرده است.(5)
اهمیّت تحفةالزّائر در این است که
علّامه مجلسی در مقدّمه آن، ملتزم شده که در این کتاب فقط زیارتهائی را نقل
کند که با سند معتبر به دستش رسیده است.(6) بعد از علاّمه مجلسی ، پژوهشگر
بزرگ، آیةاللّه حاج سیّد حیدر کاظمی ، متوفّای 1265 ه·· . ق در کتاب
پرارج «عمدةالزّائر» زیارتنامه حضرت معصومه علیهاالسلام را به شرح زیر
آورده است:«در برخی از کتب مزار اصحاب ما (امامیّه) با سند نیکو از سعد، از
علیبن موسی الرّضا علیهالسلام روایت شده که خطاب به سعد فرمود: «ای سعد!
برای ما در نزد شما قبری هست.» گفتم: «فدایت شوم ،قبر فاطمه دختر موسی را
میفرمایید؟» فرمود: آری، هر کس او را زیارت کند در حالی که عارف به حقّ او
باشد، بهشت از آن اوست . پس هر گاه به کنار قبر او آمدی، در نزد سرش رو به
قبله بایست و 34 مرتبه«اللّهاکبر» و 33 مرتبه«سبحان اللّه» و 33
مرتبه«الحمدللّه» بگو ، سپس بگو: «السّلام علی آدم صفوةاللّه...(7)
بعد از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام او تنها بانوی
بـزرگواری است کـه زیارت مأثـور دارد.
سید
حیدر کاظمی از مراجع برجسته قرن سیزدهم و نیای بزرگ خاندان رفیع «آل
سیدحیدر» در کاظمین بود، شیخ آقابزرگ تهرانی درحقّ او فرموده: « عالم
،فقیه، محدث جلیل القدر، مرجع خاصّ وعام، غیور در دین و خشن در دفاع از
حریم پروردگار بود.» (8)
این بزرگوار نیز چون علاّمه مجلسی، نام آن
کتاب مزار را برای ما بیان نفرموده، جزاین که بر معتبر بودن سند آن، تصریح
کرده و از جهت حدیثشناسی از سند آن «حَسَن» تعبیر نموده است.
از
تعبیر سید حیدر کاظمی استفاده می شود که همه راویان حدیث در آن کتاب مزار
ذکر شده، مؤلّف کتاب و همه سلسله روات، مورد اعتماد و استناد میباشند،
زیرا معنای «حدیثِ حَسَن» به طوری که علمای حدیث فرمودهاند، چنین است:
«حدیث
حسن آن است که سندش به معصوم علیهالسلام متّصل باشد و همه راویان آن
امامی و ممدوح باشند با مدحی مقبول و معتنا به، و این مدح، معارض باذمّ
نباشد، اگر چه بر عدالت برخی از آنها تصریح نشده باشد.»(9)
با توجّه
به اینکه سید حیدر کاظمی به تصریح علّامه تهرانی ، حدیث شناس جلیل القدری
بود و او تصریح کرده که سند این زیارتنامه، «حَسَن» میباشد و در تعریف
حدیث حسن «اتّصال سند تاامام معصوم علیهالسلام » قید شده ، معلوم میشود
که در آن کتاب مزار،سلسله اسناد این زیارت ذکر شده بود، جز اینکه
علاّمهمجلسی و مرحوم سیّد حیدر کاظمی آن را نقل نکردهاند.
از مطالب بالا نتیجه میگیریم که برای اثبات وثاقت راویان حدیث از مؤلف کتاب تا علیبن ابراهیم دو راه بیشتر نداریم:
1 ـ تصریح سیّد حیدرکاظمی بر وثاقت آنها، از نقطه نظر حدیث شناسی و تعبیر «سندحسن».
2
ـ اعتماد علاّمه مجلسی برآنها، از طریق نقل این زیارتنامه در کتاب
«تحفةالزائر» که در مقدمه آن ملتزم شده که در این کتاب تنها زیارتهائی را
نقل کند که باسند معتبر به او رسیده باشد.
و اما دیگر رجال حدیث از وثاقت بسیار محکمی برخوردار هستند که اینک به طور فشرده اشاره میکنیم:
این
حدیث را «علیّ بن ابراهیم» از پدرش «ابراهیم بن هاشم» از «سعدبن سعد» از
حضرت علی بن موسی الرّضا علیهالسلام روایت کرده، و هرسه از اصحاب برجسته
امامان و مورد عنایت حضرات معصومین علیهمالسلام میباشند و اینک اشارهای
کوتاه:
1 ـ علیّ بن ابراهیم بن هاشم قمی
نجاشی پیشوای رجالیّون
درحق او مینویسد: «در حدیث، مورد وثوق، دقیق، مورد اعتماد و صحیح العقیده
میباشد.»(10) و این مطلبی است که همه رجالیّون برآن تأکید میکنند.(11)
علی بن ابراهیم صاحب تفسیر معروف به «تفسیر قمی» از اساتید مرحوم کلینی بود و کلینی احادیث فراوانی از او روایت کرده است.(12)
وی که مورد اعتماد همه محدّثان بود، این حدیث را از پدرش «ابراهیم بن هاشم» روایت کرده است.
2 ـ ابراهیم بن هاشم
در وثاقت او نیز هیچ تردیدی نیست. آیةاللّه خوئی قدسسره بروثاقت او تأکید کرده(13) و سیدبن طاووس برآن ادعای اجماع نموده است.(14)
پسرش علی بن ابراهیم در تفسیر خود از او به کثرت نقل حدیث نموده، در حالی که او ملتزم است که در این کتاب از غیر ثقه حدیث نقل نکند.
او همچنین در سند «کامل الزّیارات» قرار گرفته و آن نیز گواه دیگری بروثاقت اوست.
وی
نخستین کسی است که حدیث اهلبیت علیهمالسلام را در قم منتشر ساخت، و
قمیّون با آن سختگیری که در مسأله نقل حدیث داشتند، بر او اعتماد
کردند.(15)
ابراهیم بن هاشم، با این جلالت قدر، این حدیث را از «سعدبن سعد احوص» نقل کرده است.
3 ـ سعدبن سعد احوص
او نیز از اصحاب امام رضا علیهالسلام است و همه علمای رجال بروثاقت او تأکید کردهاند.(16)
وی
از نیک بختانی است که حضرت جواد علیهالسلام در حقّشان فرموده: «خداوند به
آنها جزای خیر دهد که در مورد من حقّ وفا را ادا کردند.»(17)
روی
این بیان، حدیث سعدبن سعد از امام رضا علیهالسلام ، که شامل زیارتنامه
حضرت معصومه علیهاالسلام میباشد، باسند معتبر توسط راویان مورد اعتماد و
استناد، که همگی امامی و ممدوح میباشند، با سلسله سند متّصل به علامه
مجلسی و سید حیدر کاظمی رسیده است که ما وثاقت شماری از آنها را از اعتماد
علامه مجلسی و تصریح سید حیدر کاظمی اثبات کردیم و وثاقت تعداد دیگری از
آنها را از ارکان علم رجال و اساطین علم درایه نقل کردیم.
و اینک پاسخ چند پرسش پیرامون متن وسند این زیارتنامه:
1 ـ آیا ابراهیم بن هاشم، امام رضا علیهالسلام را درک کرده و از آن حضرت حدیث نقل کرده است؟
اگرچه
برخی از علمای رجال در این موضوع تردید کردهاند(18) ولی ظاهراً تردیدی در
آن نیست، زیرا شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امامرضا علیهالسلام یاد
کردهاست.(19) و شیخ عمادالدّین محمدبن ابیالقاسم طبری، از مشایخ روایتی
قطب راوندی و ابن مشهدی، در کتاب گران سنگ «بشارة المصطفی» با سلسله اسنادش
از ابراهیم بن هاشم روایت میکند که گفت: «در ایامی که امام رضا
علیهالسلام در مدینه بود، در مجلس آن حضرت حضور یافتم، پس مردی از برادرش
به آن حضرت شکایت کرد، حضرت رضا علیهالسلام خطاب به او فرمود...»(20)
این روایت به صراحت دلالت میکند بر اینکه ابراهیم بن هاشم به محضر امام رضا علیهالسلام شرفیاب شده و از آن حضرت نقل حدیث کرده است.
2 ـ آیا ابراهیم بن هاشم با حضرت جواد علیهالسلام دیدار کرده است؟
ابن
حجر عسقلانی از کتاب «تاریخ ری» نقل کرده که ابراهیم بنهاشم، زمان امام
جواد علیهالسلام را درک کرده ولی با آن حضرت دیدار نکرده است.(21)
ولی
روایات او از امام جواد علیهالسلام موجود است، از جمله روایتی است که
کلینی و شیخ طوسی از او روایت کردهاند که گفت: «در محضر ابوجعفر ثانی
(امام جواد) علیهالسلام بودم که صالح بن محمدبن سهل وارد شد، که متولی
موقوفات امام علیهالسلام در قم بود. پس به محضر آن حضرت عرضه داشت...»(22)
روی این بیان، ابراهیم بن هاشم به محضر امام رضا و امام جواد علیهماالسلام رسیده و از محضر مقدّسشان روایت نقل کرده است.
